Một số loại kích dục tố thường dùng
Kích dục tố thường dùng để kích thích sinh sản cá Mè, Trôi, Trắm hiện nay là chế phẩm: LRH – A, não thuỳ thể (Hypophysis) thuộc họ cá Chép và chế phẩm HCG (Chorionic Gonadotropin Hormone).
Não thuỳ thể (Hypophysis)
*Hình thái cấu tạo: Não thuỳ thể của cá nằm ở phía dưới não trung gian và nối với đáy buồng não thứ ba bởi cuống phễu. Nhưng cuống này ở cá rất gần, nên quan hệ giữa não thuỳ thể và não trung gian càng mật thiết. Não thuỳ của cá được chia làm hai bộ phận tuyến thể và thần kinh. Bộ phận tuyến thể của não thuy được chia làm ba thuỳ rõ ràng: thuỳ trước, thuỳ giữa và thuỷ sau. Thuỳ giữa chứa các hormone hướng sinh dục như FSH, LH không có LTH (hormone tiết sữa). FSH có tác dụng thúc đẩy tế bào Folicul hoạt động và làm trứng mau chín, LH có tác dụng làm vỡ màng Folicul và rụng trứng.
Não thuỳ thể trong họ cá Chép dùng để kích thích sinh sản cá Mè, Trắm cỏ, Trôi, Rohu, Mrigan đều có hiệu quả tốt. Người ta cũng đã nghiên cứu não thuỳ của động vật có vú, lưỡng thể và một số họ cá xa với họ cá Chép như não thuỳ thể cá Rô phi nhưng không hiệu quả. Trong sản xuất hiện nay người ta thường dùng não thuỳ cá Chép, Mè, Trôi, Trắm cỏ để kích thích sinh sản.
*Cách lấy não thuỳ thể và bảo quản: lấy não thuỳ thể vào lúc nào là một vấn đề quan trọng, ảnh hưởng đến chất lượng của não thùy (lượng hormone sinh dục). Thực tế cho thấy lấy não thuỳ thể vào thời kỳ cá thành thục là tốt nhất (không lấy não khi cá mới đẻ xong).
Theo tiêu chuẩn ngành, não thùy thể lấy ở cá Chép có khối lượng từ 0,3kg trở lên, cá Mè trắng từ 0,7kg trở lên, cá Trắm cỏ từ 1,5kg trở lên.
– Cách lấy não: dùng dao chặt xương châm của cá từ sau miền mắt trên đến hết xương chẩm, lật xương chẩm lên dưới lớp óc nhày nhìn thấy toàn bộ não cá, dùng kẹp cặp dây thần kinh khứu giác, lật toàn bộ não về phía sau, sẽ nhìn thấy não thuỳ thể hình tròn, nhỏ nằm sâu trong hốc xương bướm. Dùng đầu nhọn của que lấy não xé rách màng bọc xung quanh rồi dùng que lấy não ấn nhẹ vào trong hốc xương bướm, não thuỳ sẽ chuồi ra. Hốc xương bướm của cá Chép, Trôi rất sâu và được bọc bởi một màng bằng sừng cho nên việc lấy não cá Chép, Trôi khó khăn hơn cá Mè, Trắm cỏ. Não lấy ra phải còn nguyên vẹn, nếu vỡ thì hoạt tính của hormone sinh dục giảm.
– Bảo quản não thuỳ thể: dùng Axeton hoặc cồn tuyệt đối cho não vào ngâm để khử mỡ và nước, quá trình khử mỡ và nước qua cồn tuyệt đối hoặc Axeton từ 3 – 4 lần, mỗi lần cách nhau 6 giờ, sau đó đem bảo quản.
Não ngâm trong lọ nút mài màu nâu, lượng Axeton gấp 10 lần lượng não (thường não phải được để ngập trong Axeton). Cứ ba ngày thay Axeton một lần, thay cho đến khi Axeton trong lọ trong là được. Lọ được bảo quản ở nơi không có ánh sáng trực tiếp, nơi khô ráo, quá trình bảo quản có thể bằng hai cách:
+ Bảo quản hoàn toàn trong Axeton.
+ Bảo quản khô: sau khi não đã được xử lý kỹ qua Axeton, cho não lên giấy thấm từ 2 – 3 phút nhằm làm cho bay hơi hết cồn hoặc Axeton rồi đưa vào lọ bảo quản khô, phía trên lọ được phủ một lớp bông, rồi đem nắp kín.
Chú ý ở miền Bắc không được bảo quản khô, ở miền Nam có thể theo phương pháp này.
Não thuỳ thể bảo quản tốt khi lấy ra sử dụng có màu trắng, rắn và đanh. Nếu não lấy ra có màu vàng hoặc xanh xám thì não đã bị ngậm nước, dẫn đến hormone sinh dục
trong não thuỳ thể bị mất hoạt tính, tuyệt đối không được dùng để kích thích sinh sản.
Chế phẩm HCG (Human Chorionic Sonadotropin Hormone)
Chế phẩm HCG được hai nhà bác học người Đức tìm ra ở nước tiểu của phụ nữ có thai (1928). Hiện nay, người ta còn dùng nhau thai của người để chiết xuất ra HCG.
Chế phẩm HCG có tác dụng như chất LH của não thuỳ thể, tức là chỉ có tác dụng đối với quá trình rụng trứng. Loại kích dục tố HCG được tiêm vào cá bố mẹ thành thục vào cuối giai đoạn IV sang giai đoạn V, tức là bước sang giai đoạn rụng trứng để tiến hành thụ tinh nhân tạo hoặc trong các bể đẻnhân tạo.
Chế phẩm HCG dùng để kích thích sinh sản cá Mè thấy có hiệu quả, còn đối với cá Trắm cỏ, cá Trôi thì không thấy có hiệu quả.
Chế phẩm LRH – A
Ngoài hai loại kích dục tố trên, hiện nay con người đã dùng chế phẩm LRH – A để kích thích cá Mè, Trôi, Trắm sinh sản tốt.
Chế phẩm R – LH là loại kích thích tố có trong máu não dưới của động vật có vú. R-LH có tác dụng kích thích não thuỳ thể tiết ra kích tố LH (Lutein – Hormon) kích tố hoàng thể và kích tố FSH (Folicul Stimulating Hormone) có tác dụng giúp buồng trứng cá cái thành thục, giúp tuyến sinh dục cá đực sinh tinh.
Bằng phương pháp hóa sinh tổng hợp, người ta đã chế được LRH – A, mGnRH dưới dạng đồng phân của R – LH và đã sử dụng cho cá.
Lượng kích dục tố dùng để tiêm kích thích sinh sản cá Mè trắng, Trắm, Trôi:
Ghi chú: Nếu dùng não cá Mè hay cá Trắm, lượng não gấp 2,5 lần so với quy định.
Trong quá trình sử dụng LRH – A nhất thiết phải kết hợp với Domperidon (chất kháng dopamin), nếu không hiệu ứng của LRH – A rất thấp. Loại biệt dược của Domperidon đang được sử dụng phổ biến hiện nay là Motilium và Feridys.
Sử dụng hỗn hợp kích dục tố
Sử dụng não thuỳ thể và chế phẩm HCG
Nhiều thực nghiệm cho thấy: đơn thuần dùng HCG tiêm cho cá Trắm cỏ, cá Trôi không có hiệu quả. Nhưng nếu dùng 1/2 não thuỳ thể và 1/2 HCG hoặc 2/3 não thuỳ thể và 1/3 HCG thì hiệu quả thu được rất tốt. Để lý giải vấn đề này, người ta cho rằng não thuỳ thể có chứa FSH và LH trong HCG chỉ có LH, vậy khi sử dụng hai hỗn hợp chất kích thích này thì hoạt tính của hormone sinh dục tăng lên rõ rệt.
Về hiệu quả sử dụng kích dục tố: nhiều kết quả nghiên cứu cho thấy nếu dùng não thuỳ thể kích thích cho sinh sản sẽ thu được tỷ lệ đẻ, tỷ lệ nở cao và ổn định. Vào đầu vụ sinh sản thường sử dụng não thuỳ thể kích thích sinh sản cho các đối tượng như Trắm cỏ, Trôi, Rohu, kể cả cá Mè. Đặc biệt đối với những cá chưa hoàn toàn thành thục. Ở đầu vụ nên sử dụng hỗn hợp giữa não thuỳ thể với HCG chỉ bằng 1/4 lượng não sử dụng (tính theo khối lượng). – Sử dụng hỗn hợp não thuỳ thể và HCG với các loại cá trên đều thu được kết quả tốt hơn dùng thuốc vì sử dụng hai loại kích dục tố sẽ gây tác dụng hợp lực và hoạt tính kích dục tố sẽ tăng mạnh.
Khi sử dụng hỗn hợp giữa não thuỳ thể với HCG thì cứ 1mg não tương đương với 500 UI – não có chất lượng tốt.
Sử dụng hỗn hợp não thuỳ thể và chế phẩm LRH – A
Đối với một số loài cá sinh sản phức tạp cho đẻ ở đầu vụ, đẻ sớm để giúp buồng trứng thành thục chín muồi nên sử dụng hỗn hợp não thuỳ thể LRH – A cho cá cái..
Trong lần tiêm phát động (lần 1) cho cá cái, sử dụng não thuỳ thể các loài cá Chép. Liều lượng 1-1,5mg/kg (não cá Chép). Lần tiêm thứ hai sử dụng LRH-A+DOM, với liều lượng: 30-40ug LRH-A+2-3mgDOM/kg. Đối với cá đực thì tiêm một lần cùng với lần hai của cá cái chỉ sử dụng LRH-A+DOM, liều lượng 20-25ug LRH-A+1-1,5 DOM/kg cá đực.
Sử dụng hỗn hợp chế phẩm LRH – A và chế phẩm HCG
Đối với những loài cá sinh sản phức tạp, nhất là cá Mè trắng, Mè hoa khi cho cá đẻ ở đầu vụ có thể sử dụng hỗn hợp chế phẩm LRH – A và HCG kích thích cá sinh sản.
Trong lần tiêm phát động (lần 1) cho cá cái, sử dụng chế phẩm LRH – A, liều lượng 10 – 12kg LRH – A/kg cá cái, lần tiêm thuốc quyết định (lần 2) sử dụng hỗn hợp chế phẩm LRH – A và chế phẩm HCG, liều lượng 10 – 12ug LRH – A + 2mg DOM + 500 – 1000UI/kg cá cái.
Cá đực tiêm một lần cùng lần 2 của cá cái. Sử dụng hỗn hợp chế phẩm LRH – A + DOM + HCG, liều lượng 10 – 15ug LRH – A + 1mg DOM + 200 – 500UI/kg cá đực.
Tiêm kích dục tố
Số lần tiêm thuốc
Hiện nay trong phương pháp kích thích sinh sản nhân tạo có thể tiêm một lần, cũng có thể tiêm hai lần, cả hai đều thu được kết quả tốt, tuy nhiên nhiều thí nghiệm cho thấy tiêm hai lần có hiệu quả hơn một lần.
Trong trường hợp sinh sản nhân tạo, cá bố mẹ sống lâu ngày trong ao nuôi nước tĩnh, cho nên trước khi kích thích sinh sản, nếu cá bố mẹ không được xử lý thì nói chung trạng thái sinh lý của trứng chưa chuẩn bị đầy đủ để chuyển sang giai đoạn đẻ trứng.
Vì vậy, để chuẩn bị đầy đủ về mặt trạng thái sinh lý của trứng để chuyển sang giai đoạn đẻ trứng thì cần phải tiêm hai lần. Nếu chỉ tiêm một lần toàn bộ lượng thuốc thì sẽ có ảnh hưởng không tốt, tạo nên những phản ứng sinh lý vội, đặc biệt là những con cá chưa thành thục. Bụng cá phình to quá nhanh làm giảm tỷ lệ đẻ. Hơn nữa, phương pháp tiêm hai lần còn có thể coi lần tiêm thứ nhất là lần thử mức độ thành thục cuối cùng để lựa chọn cá bố mẹ cho đẻ.
Tiêm thuốc
Chuẩn bị dung dịch tuyến yên: trước hết phải xác định số lượng não thuỳ thể cho từng đợt. Nếu dùng não thuỳ thể bảo quản trong cồn hoặc Axeton phải lấy ra để trên giấy lọc hong khô từ 10 – 20 phút cho bay hơi hết cồn hoặc Axeton, cho vào cối nghiền nát, rồi dùng nước muối sinh lý hoặc nước cất để pha chế: Nước muối sinh lý 5%o hút lấy phần dung dịch để pha chế.
Chuẩn bị dung dịch hormone nhau thai: chế phẩm HCG hiện nay được đóng trong lọ, mỗi lọ là 10.000UI. Chế phẩm HCG là một chất màu trắng hoặc vàng nhạt, dễ tan trong nước, căn cứ vào lượng kích dục tố và lượng dung dịch thuốc tiêm cho mỗi một cá thể và của cả đợt để pha chế.
Vị trí tiêm: với cá Mè, Trắm thường tiêm vào gốc vây lưng, ngực, chỗ không có vảy. Mũi kim hướng về phía trước và hợp với thân cá một góc 450 – 60%, độ sâu của mũi kim từ 1,0 – 1,5cm rồi từ từ bơm thuốc. Với cá Trôi có thể tiêm vào gốc vây lưng, vào cơ thịt.
Chú ý: mũi kim chích đưa vào quá sâu hoặc một góc quá lớn dễ chọc vào xoang bao tim sẽ làm cá chết.
Hiệu ứng của thuốc – Động hơn và đẻ trứng
Thời gian hiệu ứng
Thông thường sau khi được kích thích bởi một lượng hormone sinh dục, sau một thời gian nhất định và trong điều kiện nhiệt độ nhất định, cá bố mẹ sẽ xuất hiện hiện tượng động hơn, khoảng thời gian từ khi tiêm đến khi cá động hơn gọi là thời gian hiệu ứng thuốc.
Thời gian hiệu ứng thuốc phụ thuộc vào mùa vụ (nhiệt độ nước), loại kích dục tố, số lần tiêm, điều kiện sinh thái và tuỳ từng loài cá…
Cá là động vật biến nhiệt, nên cường độ và tốc độ phản ứng sinh hoá của chúng chịu ảnh hưởng của nhiệt độ môi trường. Mùa xuân nhiệt độ thấp, thời gian hiệu ứng thuốc trung bình dài, mùa hè nhiệt độ nước cao, thời gian hiệu ứng thuốc ngắn.
Mỗi loại kích dục tố có thời gian hiệu ứng khác nhau. Não thuỳ thể có thời gian hiệu ứng trung bình ngắn và ổn định hơn, còn kích dục tố HCG chậm hơn. Trong điều kiện giống nhau về kích dục tố, điều kiện môi trường nhưng khác nhau về số lần tiêm thì thời gian hiệu ứng tính từ lần tiêm cuối cùng có khác nhau rõ rệt. Đối với tiêm hai lần, thời gian hiệu ứng tính từ lần tiêm thứ hai.
Trong phạm vi giới hạn nhiệt độ trên, cá thành thục tốt, để sớm và đẻ tập trung. Nếu thành thục kém thì có thể kéo dài 16 – 18 giờ thậm chí 22 – 24 giờ, thời gian đẻ trứng kéo dài.
Quan hệ giữa số lần tiêm với thời gian hiệu ứng của một số loài cá nuôi (nhiệt độ 25 – 29°C):
| Loài cá | Thời gia hiệu ứng | Ghi chú | |
| Tiêm lân 1 | Tiêm lần 2 | ||
| Trám cỏ + Mè hoa | 12-14 giờ | 4-6 giờ | Nếu tiêm hai lần thời gian hiệu ứng được tính từ lúc tiêm liều quyết định |
| Mè trắng | 7-11 giờ | 4-6 giờ | |
| Trôi | 4-6 giờ | 4-5 giờ | |
| Rôhu | 4-6 giờ | 4-5 giờ | |
Động hơn và đẻ trứng
Sau khi được kích thích bởi một lượng kích dục tố, trong thời gian hiệu ứng, nếu phản ứng bình thường đối với chất kích thích, cá bố mẹ sẽ có hiện tượng hưng phấn, truy đuổi lẫn nhau người ta gọi là hiện tượng động hơn của cá.
Cá bố mẹ động hơn, đẻ trứng được coi là bình thường nếu có những hiện tượng sau:
– Lúc đầu cá bơi theo cặp xung quanh bể, sau đó đuổi nhau từng đợt, lúc đầu thưa, sau dày dần.
– Mức độ hưng phấn từ thấp đến cao.
– Xuất hiện cá cái, cá đực đuổi nhau.
– Ban đầu truy đuổi nhau ở tầng giữa và tầng đáy, sau chuyển dần lên tầng mặt.
Thời gian động hơn thường kéo dài 30 phút đến 1 giờ 30 phút, sau đó cá bắt đầu bước vào giai đoạn đẻ trứng. Cá đực và cá cái sóng đôi và đuổi nhau, cá đực nghiêng mình cong đuôi ép sát vào bụng cá cái, cùng lúc đó cá cái cũng ngửa lên và cong đuôi để làm cho trứng vọt ra ngoài, đồng thời cá đực liền phóng tinh. . .
Hoạt động đẻ trứng ở từng cặp có thể kéo dài 20 phút đến 1 giờ, mỗi một con cá cái có thể đẻ từ 3 – 4 đợt mới hoàn thành quá trình sinh sản.
